როგორც ჩანს, ძველ ბერძნებს სიყვარულისათვის მრავალი სახელი დაურქმევიათ. ისტორიის თანახმად, სიყვარული ფორმითა და შინაარსით ტრანსფორმირდებოდა დროის სვლასთან ერთად. დღეს კი ჩვენ იმ კონკრეტულ სიყვარულზე ვისაუბრებთ, რომელიც ქრისტიანობამ შეიტანა ანტიკურობაში.
“აგაპე” ბერძნულ-ქრისტიანული ტერმინია, რომელიც მიემართება “სიყვარულისა და ქველმოქმედების უმაღლეს ფორმებს”. ეს არის სიყვარული, რომელიც ღმერთს აქვს ადამიანისა და ადამიანს ღმერთისადმი. “აგაპე” არ არის ექვივალენტი “ფილიისა”- სიყვარულის, რომელითაც მიწიერი მოვლენებისა თუ საგნების მიმართ გავიმსჭვალებით ხოლმე. ეს არ არის თვითსიყვარული, დედა-შვილური ან მეგობრული სიყვარული, “აგაპე” ტრანსცედენტირდება სიყვარულის ყველა სხვა ფორმაზე და თავს, როგორც უნივერსალურს, უმაღლესს საფეხურს, ისე წარმოგვიდგენს. ერთი შეხედვით, იდეა ლამაზია, მაგრამ იმაზე გაცილებით ეგოისტური ვიდრე წარმოგიდგენიათ.
“აგაპე” დგას მიღმა ემოციური აფექციისა და იმ გრძნობის, რომელიც უბრალოდ სხვებისათვის კარგის წადილს გულისხმობს. ამ სიტყვის ზმნური ფორმა პირველად ჰომეროსთან გვხვდება და პირდაპირ აფექციით მოპყრობას გულისხმობს, როგორც ცოცხლების, ასევე გარდაცვლილების. სხვა ანტიკური ავტორები ამ სიტყვას გამოიყენებდნენ, მეუღლის ან ოჯახის მიმართ სიყვარულის აღსაწერად, ან გარკვეული ქმედების მიმართ, მაგრამ საბოლოო ჯამში მან სიტყვა “ეროსისაგან” განსხვავებულ მნიშვნელობა შეიძინა.
“აგაპე” მომდინარეობს უშუალოდ ღმერთის ბუნებიდან, ეს არის ის სიყვარული, რომელიც ღმერთს კაცობრიობის, როგორც საკუთარი პირმშოს მიმართ აქვს და პირიქით, რეციპროკული სიყვარულის ის ფორმაა, რომლითაც ადამიანი გამსჭვალულია თავისი შემოქმედის მისამართით. თანამედროვე მწერლებს ხშირად ჰქონიათ მცდელობა, რომ სიტყვა არარელიგიურ კონტექსტშიც გამოეყენებინათ. იმ ფაქტს, თუ რამდენად მოახერხეს ეს არ აქვს მნიშვნელობა, რამდენადაც იმას, რომ ქრისტიანობა ფაქტობრივად “სიყვარულზე ექსკლუზივს იჩემებს”.
რომ არაფერი ვთქვათ იმ ფაქტზე, რომ თავად სიყვარულის კონცეფცია ერთ-ერთი ყველაზე ფართო და არაეგოისტური ცნებაა სამყაროში და მოიცავს მის ყველანაირ ფორმას – სპეტაკსა თუ ვნებიანს, საგნობრივსა თუ აბსტრაქტულს, სუბიექტისას თუ ობიექტისას, ეს ფაქტი ქრისტიანობისათვის მაინც არ გამოდგა საკმარისი და თამამად განაცხადა, რომ მიუხედავად ამ ცნების მრავალფეროვანი ბუნებისა, სიყვარული, რომელსაც ჩვენი მოძღვრება ქადაგებს თავისთავად უმჯობესია. რატომ არის ქრისტიანის მიერ საკუთარი შემქმნელის მიმართ სიყვარული აღმატებული ფორმა სიყვარულისა, ბუდჰისტის დჰარმას მიმართ სიყვარულთან შედარებით, რომელიც მისი კრეაციის მიზეზი შეიძლება სულაც არ არის.
არის კიდევ რამდენიმე აღსანიშნავი საკითხი:
“ვინაიდან ისე შეიყვარა ღმერთმა წუთისოფელი, რომ მისცა თავისი მხოლოდშობილი ძე, რათა ყოველი მისი მორწმუნე არ დაიღუპოს, არამედ ჰქონდეს საუკუნო სიცოცხლე.”
– იოანე 3:16
სიტყვა “აგაპე”, ქრისტიანული თვალსაზრისით, თავის თავში მოიცავს მსხვერპლს, რომ ეს არის “სიყვარული”, რომელიც მსხვერპლს აუცილებლად გაიღებს კაცობრიობისათვის. ნუთუ, ეს ფაქტორი ხდის “აგაპეს” ასეთ განსაკუთრებულს? პაგანურ პანთეონებში ხშირად შეხვდებით ღმერთებს, რომლებიც ადამიანების კეთილდღეობისათვის სწირავენ საკუთარ თავს. შეგვიძლია გავიხსენოთ პრომეთე, რომელსაც არათუ მკვდრეთით აღდგომა, არამედ “მარადიული სატანჯველი” ელოდა ჩადენილისათვის, ან ეგვიპტური მითოლოგიიდან – რა, რომელიც უზარმაზარ გველს, აპეპს ებრძვის ყოველდღე იმისათვის, რომ კაცობრიობამ მშვიდად ძილი შეძლოს?ნუთუ არ არის ეს მსხვერპლი? ალბათ იტყვით, რომ ქრისტიანობაში არსებული მსხვერპლშეწირვა, გულისხმობს “ძის” შეწირვას, რომელიც გაცილებით უფრო ქველი საქმეა, ვიდრე უშუალოდ საკუთარი თავის გამეტება. არა! ქრისტეს არსებობა აუცილებელი იყო. რატომ? იმიტომ, რომ სხვა რელიგიებისაგან განსხვავებით, ქრისტიანული ღმერთი შემქნელია და საკუთარი თავის შეწირვით ავტომატურად იშლება ამ სამყაროს არსებობის წინაპირობა, თუ ქრება წინაპირობა, ქრება შედეგიც, მაშ, მსხვერპლი ვისთვის? და საერთოდაც, თუ ქრისტეს, როგორც მამის ერთარსს და არა, როგორც განყენებულ “შვილს”, ისე მოვიაზრებთ, ეს აქტიც თვითშეწირვა გამოდის და ეს ფაქტი, აღარ არის საკმარისი, რომ ქრისტიანული სიყვარულის ნიშნები სხვაზე აღმატებულად წარმოაჩინოს.
გარდა ამის, კლაივ ლუისმა “აგაპე” გამოიყენა წიგნში – “4 ტიპის სიყვარული”, იმისათვის რომ აღეწერა სიყვარულის უმაღლესი ფორმა, რომელიც ადამიანებისათვის იყო ცნობილი: უანგარო, უპირობო, შეუვალი.
რა წამსაც ვახსენებთ სიტყვა “უპირობოს”, მაშინვე ჩნდება პრობლემა – თუ ღმერთის სიყვარული უპირობოა, მაშინ, შემიძლია ვაკეთო ნებისმიერი რამ, რაც მომესურვება და მიუხედავად ამისა, ღმერთისაგან სიყვარული აპრიორი მომადლებული მაქვს? თუ რელიგია ორიენტირებულია ხსნაზე, მაშინ რატომღა უნდა ვიხსნა საკუთარი თავი, თუ ის მიზანი, რისთვისაც ვიღწვი ოდითგანვე მიღწეული იყო.
ყველაზე მეტად პარადოქსული ისაა, რომ ღმერთის სიყვარული, შეიძლება აღწერილია, როგორც უპირობო, მაგრამ ადამიანებს, რომლებსაც ქრისტიანული მოძღვრებისათვის ცქერის ფუფუნება კულისებიდანაც გვქონია, სულაც არ გვიჩნდება ის გრძნობა, რომ მისი სიყვარული უპირობოა. ჩვენთვის ხომ დაისვა საკითხი, რომ ხსნა მოიპოვება იმ შემთხვევაში თუ ადამიანი ღმერთისათვის დამსგავსებას მიუძღვნის თავის თავს, ღმერთისათვის, რომლის ბუნებაც ამავდროულად ყოვლად შეუცნობელი, ყოვლად კეთილი, ყოვლად სრულყოფილია. ცოტა რთული დავალება ხომ არ არის მოკვდავთათვის? სხვა გზა არ მაქვს, გარდა იმისა, რომ ვიფიქრო, თურმე ღმერთისაგან სიყვარულს ბევრი პირობაც თან სდევს.
სწორედ აქ მივდივართ იმ ფილოსოფოსთან, რომელსაც გვერდს ავუვლით. ნიცშე ზარათუსტრას პირით ამბობს, რომ ღმერთმა ნაკლოვანები შეგვქმნა, შემდეგ კი დაგვსაჯა იმის გამო, რომ არ შეგვეძლო ვყოფილიყავით მისი მსგავსნი. შემდეგ “აგაპე” ჩანაცვლდება ჩვენს მიმართ არსებული უკიდეგანო შეცოდებით, რაც გახდება კიდეც ღმერთის გარდაცვალების მიზეზი ნიცშესთან. საქმე იმაშია, რომ სიყვარულის რაღაც კვალი ამ “შეცოდებაშიც” კი ჩანს, მაშ რატომ განიცდის და რატომ უცრუვდება იმედი თუ ჩვენს მიმართ ინდიფერენტულია.
ნიცშეს შემდეგ გავა წლები და ფილოსოფოსთა რიგების ღირსეული წარმომადგენლები არათუ მის სიყვარულის ფორმას, არამედ იმას დააყენებენ ეჭვქვეშ, საერთოდ თუ ვაინტერესებთ ჩვენს “შემქნელს”. 1946 წლის ლექციაში “ეგზისტენციალიზმი ჰუმანიზმია” ჟან პოლ სარტრი გააჟღერებს სიტყვას “გადაგდებულნი”, რომელიც თურმე მარტინ ჰაიდეგერისეული სიტყვა ყოფილა. ეს ტერმინი კაცობრიობას მიემართებოდა, იმის ცხადსაყოფად, რომ ადამიანის დასაყრდენი სხვა არაფერია, არათუ ის ფაქტი, რომ ის აპრიორი უყვარს ამ სამყაროს მთავარ დემიურგს. მაგრამ, სარტრისათვის ეს “გადაგდებულობა” დადებით კონტექსტში აღიქმება, ეს იგივეა “მოგისაჯონ თავისუფლება”. იმისათვის, რომ ადამიანის არსებობა გამართლებული იყოს, მხოლოდ ისაა საჭირო, რომ არსებობდეს და ის თავად შესძენს “არსს” საკუთარ თავს. ერთი შეხედვით, ეს მოაზროვნეები უტევენ ისეთ ლამაზ ცნებებს, როგორიც არის “ღმერთის უპირობო სიყვარული ჩვენდამი”, “უანგაროდ წადილი კარგისა ადამიანთათვის”, სულაც მის არსებობას, მაგრამ თუ დავუფიქრდებით, მის ინდიფერენტულობასაც შეიძლება ჰქონდეს ბენეფიტები: მაგალითად, დეტერმინიზმის ბოლომდე გაქრობა, იმისათვის, რომ სარტრმა ადამიანს თავად თავისუფლება უწოდოს (მიუხედავად იმისა, რომ მისთვის ეს წყევლაც იყო) და ასე შემდეგ, მაგრამ ყველაზე მნიშვნელოვანი ის არის, რომ “აგაპეს”, ღმერთის სიყვარულის, როგორც ქრისტიანობის ერთ-ერთი დედაბოძის არსებობის გაქრობით ქვეყნიერებაზე ტრაგედია არ ისადგურებს, ჩვენ თვითმყოფადნი ვართ იმისგან დამოუკიდებლად თუ რამდენად ვუყვარვართ შეუცნობ ძალას.
ქრისტიანულ ლიტერატურაში ხშირად შევხვდებით, რომ როდესაც სიყვარული “აგაპეს” ფორმით ვლინდება, ადამიანები საკუთარ ბუნებას კი არ გამოხატავენ, არამედ ტრანსცედენტირდებიან მასზე – ეს წინადადება თავისთავად პრობლემურია, რადგან სიყვარული ადამიანური ბუნებისათვის დამახასიათებული ორგანული თვისებაა, და როდესაც რაღაცას ცხოველი ძალით ვუმზერ, მოვიაზრებ, როგორც იმას, რასაც შოპენჰაუერი “წმინდა სუბიექტს” უწოდებდა, გრძნობას რეფლექციით აღვიქვამ, როგორც სიყვარულს, იმ ფაქტს ეკარგება მნიშვნელობა – ღმერთს ვჭვრეტ თუ ერთ ჭიქა წითელ ღვინოს, ამ გრძნობისათვის ერთი სახელი საკმარისია. კონსტანტინე გამსახურდია წერდა –
“და თუ ღმერთია სადმე ამ ქვეყნად, სიყვარულია თვითონ ის ღმერთიც”
ამ ფრაზას “დიდოსტატის მარჯვენაში” შევხვდებით, წიგნში, რომელშიც აღწერილია სიყვარულის თითქმის ყველა ფორმა თუ ხატი, ამიტომაც დარწმუნებული ვარ, მწერალი გულისხმობდა, რომ თუ “ღმერთი თავადაა სიყვარული” (იოანე 4:8,16), ის თავისთავში უნდა მოიცავდეს მის ყველა გამოხატულებას და არ იჩემებდეს საავტორო უფლებას დავიწროებულ ვერსიაზე, როგორც ეს ნეოპლატონიზმის შემთხვევაში მოხდა, როდესაც ის არა საყრდენ საფუძვლად, არამედ ქრისტიანობის შემადგენელ მცირედ ნაწილად წარმოჩინდა. სიყვარულია ფილიაც, ეროსიც და აგაპეც, ერთად და არა გამიჯვნით, რადგან ცნება უნივერსალური მხოლოდ იმ შემთხვევაში იქნება, თუ ის თავის ვარიაციებს ერთმანეთში გააერთიანებს. ტერტულიანე აღნიშნავს –
“ის რაც გამოგვარჩევს მტერთა თვალში ჩვენი მოსიყვარულე კეთილშობილებაა, შეხედეთ, უბრალოდ შეხედეთ! როგორ უყვართ ერთმანეთი – იტყვიან მტრები” (აპოლოგია 39)
მცირედი იმედგაცრუებაა ტერტულიანესთან ამის ამოკითხვა, რადგან არათუ ქრისტიანების, არამედ ზოგადად კაცობრიობისათვის დამახასიათებელი რამაა სიყვარული, ის არც ცალსახად სოციალური კონსტრუქტია ან ევოლუციური მექანიზმი, ფაქტია, მასზე ექსკლუზიური უფლება არავის აქვს.